Czasownik to odmienna i samodzielna część mowy. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? W zdaniu najczęściej pełni funkcję orzeczenia.
Czasowniki - podział
Istnieją różne podziały czasowników w zależności od przyjętych kryteriów.
Jeśli weźmiemy pod uwagę aspekt, tzn. czy dana czynność wciąż trwa, już się zakończyła, czy zakończy w przyszłości, czasowniki podzielimy na: dokonane (np. przeczytałam) i niedokonane (np. przeczytam).
Inny podział czasowników uwzględnia rodzaj czynności, którą opisują. Wówczas wyróżniamy czasowniki: czynnościowe (nazywają sytuacje zmieniające stan wykonywanej czynności, np. biegać) i stanowe (określają sytuacje statyczne, niekontrolowane, np. kwitnąć).
Czasowniki możemy podzielić również ze względu na powtarzalność czynności. Stąd mamy czasowniki jednokrotne (czynność została raz wykonana, np. grać) oraz wielokrotne (czynność była powtarzana, np. grywać).
Czasowniki - odmiana
Czasowniki odmieniają się przez: osoby, liczby, rodzaje, czasy, tryby i strony. Odmianę czasownika nazywamy koniugacją.
Odmiana przez osoby i liczby
Czasowniki występują zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej w trzech osobach.
Przykład:
1 os. lp - idę, 2 os. lp - idziesz, 3 os. lp - idzie
1 os. lm - idziemy, 2 os. lm - idziecie, 3 os. lm - idą
Odmiana przez rodzaje
Czasownik w liczbie pojedynczej może występować w rodzaju: męskim, żeńskim i nijakim. Natomiast w liczbie mnogiej w rodzaju męskoosobowym (wykonawcami czynności są mężczyźni lub chłopcy) i niemęskoosobowym (wykonawcami czynności są pozostałe grupy, np. kobiety, dzieci, przedmioty).
Przykład:
R. męski - siedział, r. żeński - siedziała, r. nijaki - siedziało
R. męskoosobowy - siedzieli, r. niemęskoosobowy - siedziały
Odmiana przez czasy
Wyróżniamy trzy czasy: przeszły (dotyczy czynności i stanów, które miały miejsce w przeszłości), teraźniejszy (czynność jest wykonywana w chwili mówienia) i przyszły (dana czynność dopiero zostanie wykonana).
Przykład:
poszedłem (czas przeszły), idę (czas teraźniejszy), pójdę (czas przyszły)
Odmiana przez tryby
Za pomocą trybów można wyrazić stosunek do danej czynności. W związku z tym wyróżniamy tryb: oznajmujący (stwierdzający stan rzeczy, wykonanie jakiejś czynności), rozkazujący (wyrażający polecenie, nakaz) oraz przypuszczający (mówiący o czynnościach, które się odbędą po spełnieniu określonych warunków).
Przykład:
zrobiłem (tryb oznajmujący), zrób (tryb rozkazujący), zrobiłbym (tryb przypuszczający)
Odmiana przez strony
Czasownik może występować w trzech stronach: czynnej (podmiot jest wykonawcą czynności), biernej (podmiot jest przedmiotem czynności) i zwrotnej (podmiot jest wykonawcą i odbiorcą czynności).
Przykład:
Siostra czesze Olę. (strona czynna)
Ola jest czesana przez siostrę. (strona bierna)
Ola czesze się. (strona zwrotna)
Pisownia nie z czasownikami
W tym przypadku zasada jest bardzo prosta - partykułę nie wyrażającą zaprzeczenie piszemy rozdzielnie przed czasownikami, np. nie lubił, nie jadła, nie mogli. Od tej reguły istnieją jednak wyjątki, chodzi o czasowniki utworzone od rzeczowników zawierających przedrostek nie-, np. niepokoić (od niepokój), oraz o czasowniki: niedomagać, niedowidzieć i nienawidzić.
Nieosobowe formy czasowników
Na koniec warto wspomnieć, że czasowniki mogą przybierać nieosobowe formy, wówczas nie można wskazać, kto jest wykonawcą czynności. Są to:
- bezokoliczniki, np. robić;
- formy zakończone na -no i -to, np. zrobiono;
- formy zwrotne z się, np. mówi się;
- imiesłowy przysłówkowe i przymiotnikowe, np. robiąc, zrobiwszy;
- czasowniki nazywane niewłaściwymi, np. wolno, należy, szkoda.
Komentarze